ձեռն

From Proto-Indo-European *ǵʰésr-m̥, accusative of *ǵʰésr- (“hand”). The plural ձեռք (jeṙkʻ) is from Proto-Indo-European *ǵʰesr-es. The old instrumental *ձերբ (*jerb), found only in compounds, continues Proto-Indo-European *ǵʰesr̥-bʰi (see -բ (-b)).

ձեռն • (jeṙn)

1. (anatomy) hand; fist; arm; (figuratively) strength, might, power, force, main strength; aid, succour, protection

   ի ձեռն, ընդ ձեռն ― i jeṙn, ənd jeṙn ― by, by means of, through the medium or channel of

   զձեռամբ ― zjeṙamb ― as much as one can, according to one's power

   ի ձեռանէ ― i jeṙanē ― coadjutor, assistant

   պաշտօնեայ ի ձեռանէ ― paštōneay i jeṙanē ― subaltern functionary

   առ ձեռն ― aṙ jeṙn ― ready at hand, under one's hand, near, at hand

   առ ձեռն բառարան ― aṙ jeṙn baṙaran ― portative dictionary

   ձեռն ի ձեռանէ, ընդ ձեռն, ձեռն ի ձեռն ― jeṙn i jeṙanē, ənd jeṙn, jeṙn i jeṙn ― from hand to hand, from one to another, from me to you, from you to him, etc.

   որ ընդ ձեռամբ է ― or ənd jeṙamb ē ― subordinate

   հզօր ձեռամբ ― hzōr jeṙamb ― with main strength, with a strong army

   ձեռն օտար ― jeṙn ōtar ― a strange hand

   յերկոցունց ձեռաց աջողակ ― yerkocʻuncʻ jeṙacʻ aǰołak ― ambidexter, right- and left-handed person

   ձեռն հաւանութեան ― jeṙn hawanutʻean ― consent, assent

   ձեռս ի կապ ― jeṙs i kap ― with one's hand tied; with folded arms; (figuratively) idle

   ձեռս յետս կապեալ ― jeṙs yets kapeal ― with one's hands tied behind

   ձեռք փապարեալք յաշխատութէնէ ― jeṙkʻ pʻaparealkʻ yašxatutʻēnē ― hands hardened by toil

   մահահամբոյր ձեռամբ ― mahahamboyr jeṙamb ― with a deadly hand

   ձեռն Տեառն ― jeṙn Teaṙn ― the hand, Spirit or Word of God

   ըստ ձեռին բաւականի, ըստ կարի ձեռաց իւրոց ― əst jeṙin bawakani, əst kari jeṙacʻ iwrocʻ ― according to one's strength, power or means

   ամբարձ զձեռն իւր ի տիրապետել ― ambarj zjeṙn iwr i tirapetel ― he formed the project of seizing the chief authority

   ձեռօք իւրեանց հայթայթէին զպէտսն ― jeṙōkʻ iwreancʻ haytʻaytʻēin zpētsn ― they lived by their labour

   ի ձեռանէ նորա վարէ իշխանութիւն ― i jeṙanē nora varē išxanutʻiwn ― he governs under him

   ի ձեռս քո է ― i jeṙs kʻo ē ― it is in your power, it depends on you

   չէր ձեռն նորա բաւական ― čʻēr jeṙn nora bawakan ― he could not, he had not the means

   ահա ձեռն իմ ընդ քեզ ― aha jeṙn im ənd kʻez ― my hand shall be with you

   յամենայն տեղիս ուր միանգամայն հասանէր ձեռն իւր ― yamenayn tełis ur miangamayn hasanēr jeṙn iwr ― everywhere he could

   եղեւ ձեռն տեառն ի վերայ իմ ― ełew jeṙn teaṙn i veray im ― the hand of God was on me

   ձեռն տալ իրերաց ― jeṙn tal ireracʻ ― to help or assist each other

   ձեռն տալ ի ― jeṙn tal i ― to consent to

   ձեռն տալ անմեղութեան ― jeṙn tal anmełutʻean ― to support, sustain or uphold innocence

   ձեռն տալ ― jeṙn tal ― to lend a hand to, to stretch out a helping hand, to aid, to succour, to assist, to help

   ձեռն արկանել ― jeṙn arkanel ― to lay hands on, to seize, to take possession of

   ձեռն արկանել, ձեռն ի գործ արկանել/առնել ― jeṙn arkanel, jeṙn i gorc arkanel/aṙnel ― to lay one's hand on, to put one's hand to, to set about, to undertake, to take in hand, to begin, to attempt, to try

   ի ձեռն տալ ― i jeṙn tal ― to hand over, to deliver over, to give up

   ձեռս բառնալ ― jeṙs baṙnal ― to lift up the hands

   ձեռս ամբառնալ ― jeṙs ambaṙnal ― to raise one's hand against

   դնել զանձն ի ձեռին իւրում ― dnel zanjn i jeṙin iwrum ― to jeopard, to risk one's life

   ձեռն անձին հարկանել ― jeṙn anjin harkanel ― to boast, to brag, to vaunt, to plume or pique oneself, to be proud of, to take to oneself the credit of, to avail oneself of, to deem it an honour

   ձեռն յանձին հարկանել ― jeṙn yanjin harkanel ― to oblige oneself to, ("on my head be it")

   ձեռն դնել ― jeṙn dnel ― to lay hands on, to ordain, to consecrate; to put one's signature to, to sign

   ձեռն տալ աղջկան ― jeṙn tal ałǰkan ― to give one's hand, to consent to marry

   ընդ ձեռամբ/զձեռամբ լինել ― ənd jeṙamb/zjeṙamb linel ― to be in the hands of, under the power, in subjection to

   ունել ընդ ձեռամբ ― unel ənd jeṙamb ― to have ready at hand

   ընդ ձեռամբ առնել, նուաճել, արկանել ընդ ձեռամբ ― ənd jeṙamb aṙnel, nuačel, arkanel ənd jeṙamb ― to bring under one's power, to subdue, to subjugate

   կալ ընդ ձեռամբ ուրուք ― kal ənd jeṙamb urukʻ ― to put oneself under the protection of; to submit, to yield; to be submissive

   ընդ ձեռամբ անկանիլ, գալ ի ձեռս, ի ձեռս անկանել ― ənd jeṙamb ankanil, gal i jeṙs, i jeṙs ankanel ― to fall into the hands of, to be taken or seized, to get caught

   ի ձեռս բերել ― i jeṙs berel ― to obtain, to procure, to entrap, to catch

   անկանել ի ձեռս ուրուք ― ankanel i jeṙs urukʻ ― to fall into the power of

   ձեռն օգնականութեան գտանել ― jeṙn ōgnakanutʻean gtanel ― to find a helping hand, to be sustained by, favoured with

   զձեռանէ առնուլ, ունել, ձգել ― zjeṙanē aṙnul, unel, jgel ― to take or lead by the hand

   ձեռամբ առնել ― jeṙamb aṙnel ― to indicate, to point to with the band

   զձեռամբ լինել ― zjeṙamb linel ― to be able, sufficient, capable

   զձեռօք ածել ― zjeṙōkʻ acel ― to seize, to grasp; to arrest

   ի ձեռն առնուլ ― i jeṙn aṙnul ― to obtain, to acquire; to reacquire; to undertake, to begin

   տարածել զձեռս իւր առ ոք ― taracel zjeṙs iwr aṙ okʻ ― to open one's arms to

   ճողոպրիլ ի ներքուստ ձեռին ուրուք ― čołopril i nerkʻust jeṙin urukʻ ― to escape from the hands or power of

   ձեռն մխել ― jeṙn mxel ― to meddle, to interfere; to set a hand to, to undertake

   ձեռն մխել յոք ― jeṙn mxel yokʻ ― to raise the hand against, to lay violent hands on, to ill-reat; to put to death

   ի բաց կալ, ապստամբել ի ձեռանէ ուրուք ― i bacʻ kal, apstambel i jeṙanē urukʻ ― to rebel, to throw off the yoke, to save or rescue from the hands of

   ձեռն/ձեռս ի գլուխ ելանել, դառնալ ― jeṙn/jeṙs i glux elanel, daṙnal ― to be confounded by shame or grief, to be greatly abashed, or cast down

   ձեռն զձեռամբ փոփոխելով քարշել զչուանն ― jeṙn zjeṙamb pʻopʻoxelov kʻaršel zčʻuann ― to draw a cord, to tighten a rope hand over hand

   ձեռն արկանել զգանձիւն ― jeṙn arkanel zganjiwn ― to try to rob the treasure

   լուանալ զձեռս ― luanal zjeṙs ― (figuratively) to wash one's hands of, to clear oneself from

   ձեռն ունել ― jeṙn unel ― to be fortunate, to have a lucky hand

   ձեռին կատակ՝ գռեհկաց կատակ ― jeṙin katak, gṙehkacʻ katak ― rough play is bear's play, joking with hands are jokes of blackguards

The word has many combining forms, including ձեռն- (jeṙn-), ձեռնա- (jeṙna-), ձեռա- (jeṙa-), ձեռ- (jeṙ-), ձերբ- (jerb-).

• → Arabic: زرنوك (zarnūk)
• Armenian: ձեռք (jeṙkʻ), ձեռ (jeṙ)

• Ačaṙean, Hračʻeay (1971–1979) “ձեռն”, in Hayerēn armatakan baṙaran [Armenian Etymological Dictionary] (in Armenian), 2nd edition, a reprint of the original 1926–1935 seven-volume edition, Yerevan: University Press
• Awetikʻean, G., Siwrmēlean, X., Awgerean, M. (1836–1837) “ձեռն”, in Nor baṙgirkʻ haykazean lezui [New Dictionary of the Armenian Language] (in Old Armenian), Venice: S. Lazarus Armenian Academy
• Fortson, Benjamin W. (2010) Indo-European Language and Culture: An Introduction, second edition, Oxford: Blackwell, page 390
• Martirosyan, Hrach (2010) Etymological Dictionary of the Armenian Inherited Lexicon (Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series; 8), Leiden and Boston: Brill, page 431
• Petrosean, Matatʻeay (1879) “ձեռն”, in Nor Baṙagirkʻ Hay-Angliarēn [New Dictionary Armenian–English], Venice: S. Lazarus Armenian Academy